Maak kennis met de interessante geschiedenis van Woudenberg en zijn inwoners.
Te vinden in de Oudheidkamer van Oud Woudenberg.
Een bezoek waard!
Over Woudenberg
Woudenberg is een gemeente en plaats in de Nederlandse provincie Utrecht. De gemeente telt 11.882 inwoners (30 november 2009, bron: CBS) en heeft een oppervlakte van 36,72 km². Binnen de gemeentegrenzen liggen geen andere dorpen, maar wel diverse buurtschappen, zoals Geerestein, Rumelaar, Voskuilen en een gedeelte van Moorst en het bosgebioed Henschoten.
Geschiedenis
In 1131 schenkt de bisschop van Utrecht aan de St. Laurensabdij te Oostbroek (bij De Bilt gelegen) het gebied Hengistcoto. De naam Henschoten is hierin terug te vinden welke tegenwoordig nog steeds wordt gebruikt voor het bosgebied en het daarin gelegen recreatiemeer.
In de kern van Hengistcoto bouwen de monniken van de abdij een curtis (boerderij met omwalling). Deze lag ter hoogte van het huidige kruispunt van de wegen van Austerlitz naar Woudenberg (N224) en Doorn naar Amersfoort (N227). Dit kruispunt heet in de volksmond Quatre-Bras, naar het gelijknamige restaurant dat daar lange tijd gevestigd was. Het ligt aan de voet van de heuvel waar in 1804 de Pyramide van Austerlitz verrijst.
In 1133 verkoopt de bisschop aan dezelfde abdij en aan drie particulieren ca. 500 hectaren moerassig land ten oosten van Henschoten gelegen in het Westerwoud. In het centrum van dit gebied ontstaat na 1240 de dorpskern van Woudenberg.
De ontginning van het laaggelegen gebied is in die ruim 100 jaar nauwelijks van de grond gekomen. In 1240 besluit de abdij (die dan de enige eigenaar blijkt te zijn) om de ca. 500 hectaren grond in erfpacht uit te geven aan de edelman Philips van Rijningen uit Wijk bij Duurstede. Deze gaat voortvarend aan de gang. Om het gebied te kunnen ontwateren worden sloten gegraven en de aarde wordt gebruikt om (lage) dijkjes op te werpen. Er ontstaat een doorgaande west-oost verbinding richting Scherpenzeel (Stationsweg) en enkele noord-zuid liggende ontginningsassen: Ekris, Weteringsedijk (Maarsbergseweg) en Griftdijk.
Rond 1280 is een behoorlijke slag gemaakt: arbeiders van buiten hebben het gebied ontsloten en het land is opgedeeld en grotendeels in leen uitgegeven. Philips’ kleinzoon Jan van Rijningen laat nu een burcht bouwen in zijn territorium in het (Wester-)Woud: de ‘Woudenburcht’. Dit stond op de huidige kruising Vondellaan/’t Schilt, vlak ten zuidwesten van de dorpskern van Woudenberg.
In 1340 komt Woudenberg in handen van Jan van Culemborg en in 1352 verkoopt deze het weer aan Gijsbert van Abcoude. Jan van Culemborg junior is het met de beslissing van zijn vader niet eens. Hij overvalt daarom het kasteel, houdt 17 weken stand, totdat een leger van de bisschop van Utrecht het in 1353 inneemt en verwoest. De rust is weergekeerd in het grensgebied met Gelre.
Al in 1309 is sprake van een kapel in Woudenberg. De stenen van het kasteel worden gebruikt om de kerk een opknapbeurt te geven. Deze kerk staat er, in zeer gewijzigde vorm, nu nog: het is de Woudenbergse dorpskerk. Bij de restauratie in 1988 zijn muurdelen gevonden die gemaakt leken te zijn van deze 14e-eeuwse stenen.
Kort na 1400 zijn er veel bouwactiviteiten: er wordt een toren met klokken erin tegen de kerk aangebouwd, kasteel Geerestein, ridderhofstad Groenewoude op Ekris en een tweede slot Woudenberg tussen Achterstraat (tegenw. Burgwal) en Middenstraat. Van dit laatste slot zijn bij bouwwerkzaamheden rond 1990 sporen van de oude grachten teruggevonden. Van het kasteel Groenewoude is nu nog het koetshuis te vinden; accountantskantoor De Kruijff is er in gevestigd. Kasteel Geerestein tenslotte is nog helemaal intact. Het staat aan de Geeresteinselaan; architectenbureau Inbo heeft er zijn hoofdkantoor.
Het gebied van de ca. 500 hectaren werd begrensd door de lijn Zegheweg-Rumelaarseweg. Het gebied ten oosten hiervan hoorde onder Amerongen en was voor 1352 al in het bezit van eerder genoemde Gijsbert van Abcoude. Zijn bezittingen in dit deel van het Sticht Utrecht sloten met de verwerving van de ca. 500 hectaren in 1352 nu naadloos op elkaar aan. Al snel (in ieder geval voor 1375) resulteerde dit in een bestuurlijke samenvoeging onder de schepenen van Woudenberg.
In 1614 wordt Geerestein zelfstandig. Naast het kasteel met land moet Woudenberg een flink deel afstaan en wordt Zuiderbroek van Leusden toegevoegd. Het deel dat Woudenberg moet afstaan bestaat uit een deel van Ekris tot en met de Schans, het hele gebied ten noorden van de huidige Dorpsstraat en het gebied tussen de Geeresteinse laan en Griftdijk ten noorden van de dorpskern langs. Na bijna tweehonderd jaar is Geerestein in 1812 weer met Woudenberg samengevoegd en in één gemeente opgegaan.
Woudenberg werd in de achttiende eeuw bekend in de streek door het grootschalig verbouwen van tabak. Een straatnaam herinnert er nog aan: waar vroeger enkele tabaksplantages lagen, ligt nu Tabaksland. Het dorp is gegroeid uit een agrarische kern en rond het jaar 1900 leefden er ruim 2.500 mensen, voornamelijk boeren, ambachtslieden en arbeiders. Tot het eind van de Tweede Wereldoorlog bleef het dorp ongeveer hetzelfde als het al honderden jaren was, met een Voorstraat, een Middenstraat, Achterstraat (tegenw. Burgwal en Schoolstraat) en Uitleg (tegenw. Dorpsstraat).
Na de Tweede Wereldoorlog werd het aangewezen als groeikern en werden sinds begin jaren zestig een aantal woonwijken uit de grond gestampt, met onder andere het Zeeheldenkwartier, de J.F. Kennedylaan, de Verzetsheldenwijk, ’t Zeeland en het nieuw te bouwen Het Groene Woud. Sindsdien is Woudenberg stapsgewijs uitgegroeid tot een volwaardig functionerende gemeente. De vele transportbedrijven zijn kenmerkend alsmede de lichte industrie.
Ligging
Haar gunstige ligging (volgens velen precies in het midden van het land en nog geen tien kilometer van de snelst groeiende stad van de jaren negentig, Amersfoort) maakt het tot een redelijk bekend dorp. Ook het recreatiegebied Henschotermeer (een voormalige zandafgraving) is in de regio bekend bij zonnebaders en wandelaars. Het Valleikanaal loopt dwars door de gemeente en de Utrechtse Heuvelrug en de Gelderse Vallei komen er samen.
De spoorlijn Amersfoort-Kesteren liep van Amersfoort door Woudenberg naar Veenendaal en verder naar Kesteren en Duitsland, maar na de Tweede Wereldoorlog is die in verval geraakt. Het deel Leusden-Zuid – Woudenberg – Veenendaal Aansluiting is opgebroken. Plannen om de lijn Amersfoort-Veenendaal weer te openen werden in juni 2007 geopperd en thans besproken. Dit zou betekenen dat Woudenberg haar inmiddels zestig jaren in onbruik geraakte station zou heropenen. Het zou hier dan gaan om een zgn. lightrail, hetgeen de bereikbaarheid van kleinere gemeentes als Woudenberg en Leusden enorm zou verbeteren, maar de plannen zijn nog in ontwikkeling.
Rijksmonumenten
Zie de lijst van rijksmonumenten in Woudenberg.
Onderwijs
Woudenberg kent momenteel zeven onderwijsinstellingen, allen basisscholen. Drie van deze basisscholen zijn protestants-christelijk, één school reformatorisch en drie openbaar.
Media
De lokale omroep Dorp en streek tv, is gericht op Maarn, Maarsbergen, Renswoude, Scherpenzeel, Woudenberg, Rhenen en Elst. Verder is er een lokale radiozender, Midland FM. Deze zender maakt ook radio voor Renswoude en Scherpenzeel.
Bekende Nederlanders geboren in Woudenberg
Gerrit Kleinveld (13 maart 1915 – 12 december 2006), Nederlandse verzetsstrijder in de Tweede Wereldoorlog
Arie de Vroet (9 november 1918 – 9 september 1999), voetballer/ voetbalcoach
Hendrik Sarink (1922), schaker
Nanda van der Zee (1951), Nederlands historica
Erik Willaarts (25 augustus 1961), voetballer
Ricky van Wolfswinkel (27 januari 1989), voetballer
Aangrenzende gemeenten
Aangrenzende dorpen en gemeenten zijn: Leusden (U), Austerlitz en Zeist binnen de gemeente Zeist (U), Scherpenzeel (G), Barneveld (G), Maarn en Maarsbergen in de gemeente Utrechtse Heuvelrug (U) en Renswoude (U).
(versie 31-10-2013/wdg)